Lapurdiko zonalde menditsua gainazal txiki batean kokatzen da, Urdazuri ibaiak alde batetik eta Errobiko bailarak beste aldetik zehatz-mehatz mugatzen dutelarik.

Errobiren arroilaren gainkaldetik, Atekagaitzen (Pas de Roland bezala eagutua), Mundarrain mendiak, gotorleku natural bat bailitzan, zut erakusten du bere aurpegia ARTZAMENDI mendiaren izugarrizko malda harkaitzuen aurrean.

Aintzinako aztarna megalitikoak ere ez dira eskasak Errobi ibaiaren ezkerraldeko lur eremuetan, Arluxatta, Meatze, Meatzeko Bizkarra, Zelaia, Mendittipia eta Hezurretako harrespilak edo eta Gorospilgo harribakarra, orain dela zenbait mila urte bertan bizi ziren jatorrizko biztanleen froga eta testigantza isila baitira. Mundarrain tontorra Itsasu herriaren gainean kokatzen da, bi harkaitz lerroz hornituriko kono zorrotz baten forma berezia duelarik. Iparralde aldetik ikusia, ondo desberdinduriko bi isuralde aldapatsuak erakusten dizkigu eta 700 metro inguruko akatsik gabeko kono baten antza ederra hartzen du.

Itsasun geratzen bagara, bere XVII. mendeko eliza eta hilerria ikus dezakegu. Hemen ere Iparraldeko abertzaletasunean eragin handia izan duen mugimenduetariko baten berri dugu, Enbatarena alegia. Honek 1968. urteko Aberri Egunean eman zituen bere lehendabiziko urratsak, Gernikako Arbolaren adaxka bat landatu eta "Itsasuko Ageria"ren zati bat jasotzen duen estela bat ipiniz, euskaldun abertzaleen eskubideak gogoratuz.

Harkaitzen zulatutako ATEKAGAITZen jatorria, Laxia eta Itsasuren arteko biderik motzena eta azkarrena denaren arrazoian datza. Dena dela, kondaira zaharrak Karlomagnoren ordezkariaren "Duranbal" ezpatak ebakitako zuloa dela diosku, Errolan bere gudataldeekin Zaragozarantz abiatzen zenean.

Laxiako lehendabiziko gunera iritsita (estazionalekua), gure eskuin aldera Artzamendira garamatzan bide asfaltatua 100 bat metro hartu behar dugu.

LAXIA (40 m). Azkeneko etxeak eta baserriak atzean utzi bezain azkar, Artzamendirako bidea abandonatu eta gereziondoen azpian azkar igotzen den eskuinean dugun bide berri hori hartu ...